Ocena stanu technicznego korpusu nawowego kościoła pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła w Ośnie Lubuskim:
Niniejszy tekst stanowi kontynuację wypowiedzi dotyczącej oceny stanu technicznego wieży kościoła w Ośnie Lubuskim zmieszczonej w materiałach posesyjnych Colloquia Lubuskie 2012 (czytaj tutaj).
Kościół pod wezwaniem św. Jakuba w Ośnie Lubuskim jest budowla wielofazową, powstałą w wyniku rozbudowy pierwotnego obiektu z pierwszej połowy XIV w. wzniesionego w formie trójnawowego korpusu o trzech przęsłach w układzie halowym z dodanym od wschodu dwuprzęsłowym prezbiterium na planie prostokątnym i przyległą doń zakrystią.
Dokładny czas powstania wieży oraz rozbudowy kościoła pozostaje bliżej nieznany, a podaje się zarówno koniec XIV i początek XV w. jak i drugą połowę XIV i pierwszą połowę XV w.
Nie wiadomo również, czy rozbudowa prezbiterium i korpusu nawowego nastąpiła równocześnie z budową wieży.
Konieczność dokonania oceny stanu technicznego całego korpusu nawowego i prezbiterium wynikła z pilnej potrzeby remontu lub wymiany pokrycia dachowego, które ulegając naturalnym procesom niszczenia w stosunkowo długim okresie eksploatacji, utraciło znaczną część swoich cech użytkowych. Wady i usterki pokrycia przybierają obecnie postać nieszczelności pomiędzy dachówkami, ubytków części pojedynczych dachówek, skupień ubytków obejmujących części dachówek- zjawisko to pozostaje szczególnie nasilone u podstawy południowej połaci dachu nad wsch. skrajem prezbiterium oraz na połaciach na styku z wieżą, ubytków całych pojedynczych dachówek oraz ubytków obejmujących liczne dachówki. Ponadto pokrycie nosi ślady napraw polegających na wypełnianiu ubytków za pomocą samej zaprawy lub dachówki układanej z obfitym zastosowaniem zaprawy z dodatkiem cementu oraz wymianie większych partii z użyciem dachówki o kolorystyce odmiennej, niż dachówki oryginalnej.
Ponieważ zły stan pokrycia dachowego w krótkim okresie czasu może wywołać szereg zjawisk prowadzących do uszkodzenia konstrukcji dachowej w pierwszym rzędzie skupiono się właśnie na ocenie stanu technicznego drewnianej więźby dachowej.
Okazało się, iż konstrukcja dachu kościoła w Ośnie składa się z trzech części które wykazują odmienną konstrukcję oraz pozostają ze sobą niepowiązane.
Część pierwszą tworzy więźba nad poligonalnym zamknięciem oraz pierwszym od wschodu prostokątnym przęsłem sklepiennym prezbiterium [il.nr1].
[il.1]Przekrój 3-3 przez część wsch. prezbiterium; stan z 2012r.;
oprac.: mgr inż.arch.D.Potkowiak, dr inż.arch.M.Płotkowiak, mgr inż.arch.M.Sawicka
Część drugą więźba nad dwoma pozostałymi przęsłami prezbiterium oraz towarzyszącymi mu: kaplicą po stronie północnej i zakrystią oraz biblioteką po stronie południowej [il.nr2].
[il.2] Przekrój 2-2 przez część zach. prezbiterium; stan z 2012r.;
oprac: mgr inż.arch.D.Potkowiak, dr inż.arch.M.Płotkowiak, mgr inż.arch.M.Sawicka
Część trzecią stanowi więźba nad wszystkimi trzema przęsłami korpusu nawowego [il.nr3].
[il.3] Przekrój 1-1 przez korpus nawowy; stan z 2012r.;
oprac: mgr inż.arch.D.Potkowiak, dr inż.arch.M.Płotkowiak, mgr inż.arch.M.Sawicka
Konstrukcja pierwszej części dachu wykazuje niektóre charakterystyczne cechy dla więźb budowli średniowiecznych, takie jak ściśle jętkową budowę ustroju oraz stężenie podłużne w postaci rozbudowanej kratownicy w płaszczyźnie stolca środkowego. Cechę odróżniającą od klasycznych więźb średniowiecznych złożonych wyłącznie z wiązarów pełnych, stanowi zastosowanie w omawianej części więźby ośnieńskiej, co drugiego wiązara z kompletem jętek lecz pozbawionego słupów, a więc o formie niepełnej.
Wiązary pełne oznaczono cyframi od 19 do 22 poczynając od strony zachodniej jako kontynuację numeracji wiązarów nad korpusem nawowym.
Wiązary niepełne oznacza się cyframi odnoszącymi się do wiązarów pełnych pomiędzy, którymi są one położone np. wiązar 19-20 to wiązar położony pomiędzy wiązarem pełnym nr 19 i wiązarem pełnym nr 20
Podczas oględzin części pierwszej więźby dachowej stwierdzono, co następuje:
-uszkodzenia podwaliny w wyniku rozkładu drewna przez grzyby np. po stronie pn. między wiązarem nr 20 i 20-21 oraz po stronie południowo-wschodniej poligonalnego zamknięcia prezbiterium;
-belki wiązarowe wydatnie ugięte; wielkość ugięcia w środku rozpiętości wiązara nr 21 wynosi ok. 7.0cm;
-murowaną z cegły ścianę szczytową po stronie pn. wzniesiono: częściowo opierając na drewnianej krokwi wiązara nr 19; partia przyległa do krokwi pozostaje spękana;
-krokiew wiązara nr 19 po stronie pn. wzmocniono poprzez dodanie nakładki jednostronnej wspartej dodatkowo na zastrzale;
-końcówki jętek na styku z krokwiami noszą ślady zawilgocenia W postaci zacieków, plam i przebarwień;
-w obrębie dźwigara kratowego spoczywającego na drugiej jętce od dołu doszło do wysunięcia czopów niemal wszystkich słupów z gniazd w podwalinie;
-belki wiązarowe powiązano wzajemnie poprzez dodanie od góry belek o przebiegu wschodnio-zachodnim z połączeniem na śruby;
-słupy stolca dolnego u ich podstawy powiązano wzajemnie ze sobą za pomocą bali o przebiegu wschodnio-zachodnim z połączeniem na śruby;
-słup wiązara nr 22 stężono z krokwiami za pomocą dwóch bali z połączeniem na śruby;
-dolną jętkę wzmocniono poprzez dodanie nakładki jednostronnej z połączeniem na śruby;
-połączenia jętek rozłożonych promieniście na poligonalnym zamknięciu prezbiterium wzmocniono płaskownikami stalowymi.
Stan techniczny omawianej partii więźby określono jako zły.
Przy okazji oględzin więźby stwierdzono ponadto, iż co najmniej część sklepienia nad poligonalnym zamknięciem prezbiterium wzniesiono nie z cegły lecz pustaka o formie cylindrycznej z płaską podstawą o średnicy ok. 130mm, wysokości ok. 100mm i gr. ścianek nie przekraczającej 5mm. Spostrzeżenie powyższe można kojarzyć z wzmianką archiwalną o „założeniu sklepienia W konstrukcji garnkowej w trakcie robót w 1853r. Wzmacniających konstrukcje chóru. Jako cel opisanego powyżej zabiegu wskazać można naprawę ubytków wysklepek lub zamiar obniżenia masy sklepienia. Jednak naprawa ubytku (wyrwy) byłaby łatwiejsza i zapewne mniej kosztowna przy zastosowaniu zwykłej cegły niż delikatnych i relatywnie skomplikowanych W produkcji pustaków. Należy więc sądzić, iź wysklepki z pustaków wprowadzono nieprzypadkowo dążąc do zmniejszenia ciężaru sklepienia i wynikających zeń oddziaływań poziomych na mury obwodowe prezbiterium.
W połączeniu z faktem zastosowania na licu zewnętrznym murów prezbiterium segmentowej obejmy (opaski) w konstrukcji stalowej należy przyjąć, iż konstrukcję murową prezbiterium uznano w przeszłości za ustrój zagrożony przez siły poziome w postaci rozporu sklepień i oddziaływań przekazywanych na mury przez więźbę dachową. Zagrożone ustroje murowe zabezpieczono poprzez obniżenie masy sklepień i zmniejszenie stanowiących ich pochodną sił poziomych oraz przejęcie pozostałych oddziaływań poziomych i konsolidację ścian za pomocą opaski zewnętrznej.
Odrębność formy drugiej części więźby wynika W pierwszym rzędzie z odmiennego, niż w jednoprzestrzennej partii prezbiterium, układu ścian w obrębie wielonawowej części prezbiterium. Pseudobazylikowy przekrój wymusił bowiem zastosowanie wiązarów ustawionych na elementach oparcia w postaci ścian o wysokości różniącej się o ok. 3.80m.
Zastosowano więc rozwiązanie polegające na wprowadzeniu nad wyższymi ścianami prezbiterium wiązara jętkowego o rozpiętości 11.49m ze wsparciem na belce wiązarowej o przekroju 28 x30cm spoczywającej na ścianach prezbiterium za pośrednictwem pojedynczych murłatów zintegrowanego z prostym ustrojem nad niższymi pomieszczeniami przyległymi złożonym z krokwi osadzonej w belce wiązarowej opartej na ścianach prezbiterium oraz ścianie zewnętrznej. Wiązary o całkowitej wysokości ok. 17.41m zaopatrzono w 4 jętki. Przedłużenie belki wiązarowej, na której spoczywa środkowa partia więźby nad prezbiterium, nad pomieszczeniami doń przyległymi pełni również rolę jętki dla niżej położonej partii wiązarów. W partii środkowej wiązarów jętkę dolną wsparto znów na trzech stolcach, których podwaliny leżą bezpośrednio na belkach wiązarowych. Dwoma stolcami opartymi na jętce dolnej wsparto także drugą od dołu jętkę. Pozostałe 2 jętki podparto pojedynczym stolcem-położonym pod kalenicą dachu. Krokwie wykonano pierwotnie z sztuk drewna o przekroju ok.21+23×25+28cm i długości ok. 19.64m. Całość wzniesiono z drewna drzew iglastych. Do łączenia poszczególnych elementów zastosowano klasyczne połączenia ciesielskie wzmocnione poprzez kołkowanie.
Także w omawianej partii więźby zastosowano pozbawiony słupów co drugi wiązar o niepełnej formie oraz stężenie podłużne w postaci rozbudowanej kratownicy w płaszczyźnie stolca środkowego.
Wiązary pełne oznaczono cyframi od 12 do 18 poczynając od strony zachodniej jako kontynuacja numeracji wiązarów nad korpusem nawowym.
Wiązary niepełne oznacza się cyframi odnoszącymi się do wiązarów pełnych pomiędzy, którymi są one położone np. wiązar 12-13 to wiązar położony pomiędzy wiązarem pełnym nr 12 i wiązarem pełnym nr 13.
Podczas oględzin więźby stwierdzono, co następuje:
-w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej korpusu nawowego końcówki krokwi oraz belek wiązarowych przebarwione na kolor ciemnobrunatny, zapewne w wyniku naniesienia preparatu na bazie oleju;
-w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej korpusu nawowego końcówki belek wiązarowych osłonięto papą;
-krokwie nad biblioteką w obrębie wiązarów od nr 12-13 do 18 wzmocniona przez dodanie od dołu pojedynczej nakładki z połączeniem na śruby stal;
-wiązary nr 12-13, 13-14, 15-16 nad biblioteką, zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na południowej ścianie zewnętrznej oraz jętkę (belkę wiązarową) spoczywającą na nadbudowanej ścianie prezbiterium;
-jętki dolne (na odcinku m. ścianami prezbiterium pełniące rolę belki wiązarowej) wydatnie ugięte; wielkość ugięcia w środku rozpiętości wynosi ok.7.0cm;
-wiązar na 12 w partii nad biblioteką (od strony południa), u podstawy słupka wspierającego krokiew od strony oparcia na murze zewnętrznym ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 12 w partii nad kaplicą północną końcówka belki wiązarowej uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; pod wiązarem widoczny relikt szkarpy narożnej;
-wiązar nr 12-13 nad biblioteką (po stronie południowej), zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na południowej ścianie zewnętrznej oraz jętkę dolną (belkę wiązarową) spoczywającą nad prezbiterium;
-wiązar nr 12-13 nad prezbiterium: na obydwu skrajach belki wiązarowej (jętka dolna) ustrój kotwiący wiotkie ściągi spinające ją z belkami wiązarowymi nad biblioteką oraz kaplicą północną;
-wiązar nr 12-13 nad kaplicą północną zaopatrzony W podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej W rejonie oparcia na północnej ścianie zewnętrznej oraz jętkę dolną (belkę wiązarową) spoczywającą nad prezbiterium; na styku jętki dolnej z krowią puste gniazdo na czop; w rejonie oparcia na ścianie prezbiterium jętka dolna zaopatrzona w obustronne nakładki z połączeniem na śruby;
-wiązar nr13 w partii nad biblioteką (od strony południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a góra osadzona w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; w partii spoczywającej na południowej ścianie zewnętrznej ślady zawilgocenia w postaci plam, przebarwień i zacieków oraz uszkodzenie w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; na murze nadbudowanym na ścianie prezbiterium płat wyprawy tynkarskiej z nieczytelnym napisem;
-wiązar nr 13 w partii nad prezbiterium: w rejonie oparcia słupa środkowego na belce wiązarowej (jętka dolna) ślady żerowania owadów technicznych- szkodników drewna w postaci mączki drzewnej;
-wiązar nr 13 w partii nad kaplicą północną, wiązar wzmocniono za pomocą zastrzału przebiegającego wzdłuż krokwi osadzonego dołem w belce wiązarowej, a górą w jętce dolnej;
-wiązar nr 13-14 nad biblioteką (po stronie południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a góra osadzoną w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na południowej dolnej ścianie zewnętrznej oraz belkę wiązarową spoczywającą nad prezbiterium;
-wiązar nr 13-14 nad prezbiterium: na obydwu skrajach belki wiązarowej (jętka dolna) ustrój kotwiący wiotkie ściągi spinające ją z belkami wiązarowymi nad biblioteką oraz kaplicą północną;
-wiązar nr 13-14 nad kaplicą pn.: bezpośrednio przy oparciu krokwi na belce wiązarowej od wiązara nr 13 do wiązara nr 14-15 dodano nadciąg; na nadciągu oparto zastrzał osadzony w jętce dolnej; zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na północnej ścianie zewnętrznej oraz jętkę dolną (belkę wiązarową) spoczywającą nad prezbiterium;
-wiązar nr 14 w partii nad biblioteką (od strony południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a góra osadzona w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal;
-wiązar nr 14 w partii nad kaplicą pn.: krokiew naprawiona poprzez zastąpienie jej końcówki sztuką nowego drewna z połączeniem na nakładkę prostą i śruby stalowe; ubytek przekroju krokwi oraz uszkodzenie belki wiązarowej w rejonie ich oparcia na pn. ścianie zewnętrznej powstały w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; pod belką wiązarową w rejonie oparcia na pn. ścianie zewn. nakładka z połączeniem na śruby;
-wiązar nr 14-15 nad biblioteką (po stronie południowej), zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na południowej ścianie zewnętrznej oraz jętkę dolną (belkę wiązarową) spoczywającą nad prezbiterium; do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą pierwotnie na belce wiązarowej, a góre osadzono w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; dolna część krokwi oraz końcówka belki wiązarowej całkowicie zniszczona w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; belka wiązarowa utraciła oparcie na murze i w chwili oględzin spoczywała na sklepieniu; nakładka dodana w celu wzmocnienia krokwi wisi luźno w powietrzu, podwójny wiotki ściąg całkowicie luźny; krokiew i przypustnica wyrównane poprzez nabicie desek na ściany boczne;
-wiązar nr 14-15 nad prezbiterium: na obydwu skrajach belki wiązarowej (jętka dolna) ustrój kotwiący wiotkie ściągi spinające ją z belkami wiązarowymi nad biblioteką oraz kaplicą pn.; na jętce dolnej (belka wiązarowa) w rejonie zakotwienia ściągów wiotkich po stronie południowej ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; ubytki przekroju krokwi po stronie pn. w partii górnej; krokiew wykonano ze sztuki drewna z oflizami tak, że przypomina okrąglak;
-wiązar nr 14-15 nad kaplicą pn.: uszkodzenia na styku belki wiązarowej krokwi w rejonie ich oparcia na pn. ścianie zewnętrznej powstały w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; krokiew wisi bez powiązania z belką wiązarową; zaopatrzony w podwójny wiotki ściąg spinający końcówkę belki wiązarowej w rejonie oparcia na północnej ścianie zewnętrznej oraz jętkę dolną (belkę wiązarową) spoczywającą nad prezbiterium;
-wiązar na 15 w partii nad biblioteką (od strony południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a górę osadzono w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal;
-wiązar nr 15 w partii nad kaplicą pn.: w rejonie wiązara na powierzchni sklepienia nasilone ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; w rejonie oparcia krokwi na belce wiązarowej ślady zawilgocenia w postaci plam, zacieków i przebarwień;
-wiązar nr 15-16 nad biblioteka (po stronie południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a górą osadzona w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; słup na ścianie międzynawowej zabezpieczony poprzez stężenie z belką wiązarową oraz rozporą dolną jętką nad nawą główną za pomocą kleszczy z połączeniem na śruby stalowe; W partii spoczywającej na południowej ścianie zewnętrznej ślady zawilgocenia w postaci plam, przebarwień i zacieków oraz uszkodzenie w wyniku rozkładu drewna przez grzyby;
-wiązar nr 15- 16 nad prezbiterium: druga od dołu jętka i słupy stolca stężone kleszczami z belkami wiązarowymi nad biblioteką i kaplicą północną;
-wiązar nr 15-16 nad kaplica północną: belka wiązarowa stężona kleszczami ze słupem na nadbudowanej ścianie prezbiterium i jętką dolną (belka wiązarowa);
-wiązar na 16 w partii nad biblioteka (od strony południowej), do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a góra osadzona w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal. Końcówka starej krokwi zniszczona na połączeniu z belka wiązarową w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; krawędź krokwi i przypustnicy wyrównana poprzez nabicie deski; w rejonie oparcia belki wiązarowej na ścianie zewnętrznej ślady zawilgocenia w postaci plam, przebarwień i zacieków;
-wiązar nr 16 w partii nad kaplica pn.: krokiew naprawiona poprzez zastąpienie jej końcówki sztuką nowego drewna z połączeniem na nakładkę prostą i śruby stalowe;
-wiązar nr 16-17 nad biblioteka (po stronie południowej): słup na ścianie międzynawowej zabezpieczony poprzez stężenie z belka wiązarową oraz rozpora i dolną jętką nad nawą główną za pomocą kleszczy z połączeniem na śruby stalowe ; niektóre śruby łączące starą krokiew i nakładkę dolną pozostają poluzowane; końcówka belki wiązarowej ociosana ze zmniejszeniem głębokości oparcia w rejonie oparcia na ścianie prezbiterium; na nadbudowanej partii ściany prezbiterium płat wyprawy tynkarskiej z rytowanym nieczytelnym napisem;
-wiązar nr 16-17 nad prezbiterium: druga od dołu jętka i słupy stolca stężone kleszczami z belkami wiązarowymi nad biblioteka i kaplicą północną; poluzowanie rygla spinającego słupy w stolcu dolnym po stronie południowej;
-nr 16-17 nad kaplica północną; belka wiązarowa stężona kleszczami ze słupem na nadbudowanej ścianie prezbiterium i jętką dolną (belka wiązarowa);
-wiązar na 17 w partii nad biblioteka (od strony pd.): do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywającą na belce wiązarowej, a góra osadzona w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; w rejonie oparcia na belce wiązarowej nakładka w skutek odsunięcia od krokwi pełni raczej rolę zastrzału; niektóre śruby łączące starą krokiew i nakładkę dolna pozostają poluzowane; pod wiązarem na murze międzynawowym ustrój kotwiący obwodowy ściąg prezbiterium złożony z łukowatego odcinka płaskownika osadzonego w licu muru za pomocą śrub;
-wiązar na 17 w partii nad kaplica pn.: pod wiązarem na murze międzynawowym ustrój kotwiący obwodowy; ściąg prezbiterium złożony z łukowatego odcinka płaskownika sadzonego w licu muru za pomocą śrub;
-wiązar nr 17-18 nad biblioteka (po stronie pd.): słup na ścianie międzynawowej zabezpieczony poprzez stężenie z belka wiązarową oraz rozporą i dolną jętką nad nawą główna za pomocą kleszczy z połączeniem na śruby stal.; niektóre śruby łączące starą krokiew i nakładkę dolną pozostają poluzowane (brak nakrętek); na nadbudowanej partii ściany prezbiterium dwa płaty wyprawy tynkarskiej z rytowanymi napisami: ,, K.B0hme 25-01-1936” oraz poniżej „Karl Bohme …1822 ,,
-wiązar nr 17- 18 nad prezbiterium: druga od dołu jętka i słupy stolca stężone kleszczami z belkami wiązarowymi nad biblioteką i kaplica pn.; poluzowanie rygla spinającego słupy w stolcu dolnym po stronie północnej;
-wiązar nr 17-18 nad kaplicą południową: belka wiązarowa stężona kleszczami ze słupem na nadbudowanej ścianie prezbiterium i jętką dolną (belka wiązarowa); krokiew naprawiona poprzez zastąpienie jej końcówki sztuką nowego drewna z połączeniem na nakładkę prostą + śruby stalowe;
-wiązar na 18 w partii nad biblioteka (od strony południowej): do krokwi dodano od dołu nakładkę spoczywająca na belce wiązarowej, a górę osadzono w jętce z połączeniem ze starą krokwią na śruby stal; w rejonie oparcia na belce wiązarowej nakładka w skutek odsunięcia od krokwi pełni raczej rolę zastrzału;
-wiązar na 18 w partii nad prezbiterium: deski nabite na ściany boczne krokwi;
Stan techniczny omawianej partii więźby określono jako zły.
Zastosowanie wiotkich ściągów spinających końcówki belek wiązarowych w rejonie oparcia na obu ścianach zewnętrznych oraz belkę wiązarową (jętkę dolną) spoczywającą na ścianach prezbiterium wskazuje jednoznacznie, iż więźbę oraz ściany omawianej partii prezbiterium uznano w przeszłości za konstrukcje zagrożone. Kształt ustroju zabezpieczającego pozwala sądzić, iż jego zadaniem było przeciwdziałanie obrotowi ścian zewnętrznych pod wpływem sił poziomych skierowanych na zewnątrz budynku, w tym rozporu sklepień oraz sił przekazywanych na mury przez więźbę dachową.
Przy okazji oględzin więźby, bezpośrednio pod belkami wiązarowymi, nad sklepieniami pomieszczeń przyległych do prezbiterium od strony południowej stwierdzono gzyms murowany z cegły i kształtki ceramicznej. Gzyms zlokalizowany obecnie ok. 3.84m poniżej zwieńczenia ścian prezbiterium stanowi zapewne relikt najstarszego prezbiterium. Oznacza to, że pierwotne prezbiterium było budowlą wydatnie niższą niż obecne. Jego mury osiągały wysokość zaledwie 9.95m nad obecną posadzką kościoła, a kalenica dachu o połaciach równoległych do istniejących znajdowałaby się na wysokości 19.12m przy odpowiednio 13.79m wysokości obecnych ścian prezbiterium oraz 27.34m wysokości kalenicy obecnego dachu.
W części trzeciej więźby, to jest nad korpusem nawowym kościoła, zastosowano wiązary jętkowe o kształcie przystosowanym do przebiegu ścian międzynawowych w układzie przekroju czysto halowego oraz zastosowania nad nawą główną sklepienia kolebkowego. W rezultacie wiązary o łącznej rozpiętości ok.21.4Om wyposażone zaledwie w trzy jętki oparto jedynie na skrajnych belkach wiązarowych rozpiętych nad nawami bocznymi. Natomiast oparcie części środkowej wiązarów o rozpiętości ok. 11.15m na ścianach międzynawowych przeprowadzono za pomocą wspierających jętkę dolną par stolców spoczywających na murach za pośrednictwem dwóch, spiętrzonych wzajemnie na sobie podwalin pomiędzy, którymi zamocowano końcówki belek wiązarowych przekrywających nawy boczne. Osobliwość konstrukcyjną wiązarów jętkowych stanowi zastosowanie między stolcami dolnymi bezpośrednio pod jętką dolną rozpory w formie charakterystycznej dla wiązarów wieszarowych. Na jętce dolnej oparto kolejne dwa stolce wspierające jętkę środkową. Sztywność poprzeczną wiązarów oraz stężenie stolców w kierunku podłużnym starano się uzyskać za pomocą mieczy. Najwyżej położone jętki podparto za pomocą pojedynczego stolca podłużnego pod kalenicą, stężonego w kierunku podłużnym za pomocą krzyżulców tworzących wraz z nimi rodzaj kratownicy.
Krokwie wykonano pierwotnie z sztuk drewna o przekroju ok.19x24cm długości ok. 19.87m. Całość wzniesiono z drewna drzew iglastych. Do łączenia poszczególnych elementów zastosowano klasyczne połączenia ciesielskie ma wzmocnione poprzez kołkowanie.
Podobnie jak w pozostałej partii więźby zastosowano pozbawiony slupów co drugi wiązar o niepełnej formie.
Wiązary pełne oznaczono cyframi od 1 do 11 poczynając o strony zach.
Wiązary niepełne oznacza się cyframi odnoszącymi się do wiązarów pełnych pomiędzy, którymi są one położone np.: wiązar 1-2 to wiązar położony pomiędzy wiązarem pełnym nr 1 i wiązarem pełnym nr 2.
Podczas oględzin ogólnie stwierdzono, co następuje:
-podwalinę spoczywającą bezpośrednio na murze międzynawowym pod belkami wiązarowymi oraz podwalinę pod słupy więźby spoczywającą na końcówkach belek wiązarowych na murze międzynawowym obmurowano ścianą wzniesioną z cegły o różnorodnych wymiarach; zastosowanie różnorodnego materiału ceramicznego, w tym kształtek oraz niestaranne wiązanie muru wskazuje na zabieg ratunkowy prowadzący do dociążenia rejonu wezgłowia sklepienia kolebkowego; w murze nadbudowanym na ścianie międzynawowej przestrzenie między górną podwaliną oraz lezącą nad nią warstwą cegły pozostawiono bez wypełnienia zaprawą, tak by mur nie obciążał podwaliny;
-w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej korpusu nawowego końców krokwi oraz belek wiązarowych przebarwione na kolor ciemnobrunatny, zapewne w wyniku naniesienia preparatu na bazie oleju;
– w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej korpusu nawowego końcówki belek wiązarowych osłonięto papą;
– znaczna większość elementów poziomych wszystkich wiązarów wykazuje poważne uszkodzenie górnej powierzchni w wyniku rozkładu przez grzyby oraz działania owadów technicznych szkodników drewna;
-elementy poziome, szczególnie jętka dolna wykazują wydatne ugięcie;
-liczne elementy wiązarów wychylone z pionu;
-liczne połączenia ciesielskie zdeformowane, poluzowane lub otwarte;
-część połączeń poszczególnych odcinków płatwi spoczywających na słupach stolca dolnego wykazuje obniżoną sztywność, która przyczyniła się do ich wydatnego ugięcia w rejonie połączenia; część połączeń naprawiono w przeszłości poprzez wsparcie od dołu na podciągu zawieszonym na słupach lub od góry za pomocą nadciągu spoczywającego na jętkach;
-w obrębie elementów więźby nad nawą pn. nasilone objawy żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej;
-w rejonie wsparcia na ścianach zewnętrznych liczne elementy więźby uszkodzone w wyniku rozkładu drewna przez grzyby;
-krokwie wiązarów nr 1+11 nad nawą pn. wsparto za pomocą dodatkowej płatwi wspartej na zastrzałach spoczywających na niektórych belkach wiązarowych;
Podczas oględzin szczegółowych stwierdzono, co następuje:
-wiązar nr 1 w partii nad nawą południowej przekrój belki wiązarowej zmniejszony W wyniku podcięcia nad wyjściem z klatki schodowej w zach. ścianie szczytowej korpusu nawowego; połączenia elementów drewnianych utrwalone za pomocą stalowych klamer ciesielskich oraz płaskowników; w rejonie oparcia na ścianie południowej korpusu nawowego końcówka krokwi oraz belki stropowej zasypana gruzem; słup na ścianie międzynawowej uszkodzony w wyniku działania grzyba oraz owadów technicznych szkodników drewna; obok wiązara wsparta na żerdziach spoczywa belka stropowa o dwu profilowanych krawędziach, zapewne relikt zlikwidowanej empory;
-wiązar nr 1 w partii nad nawą główną: oba słupy dolnego stolca wykonano z profilowanej belki stropowej; jętka dolna (nad kolebą) pozostaje złożona z dwóch odcinków drewna połączonych na nakładkę prostą i 2 śruby; całość wykazuje wydatne ugięcie;
-wiązar nr 1 w partii nad nawą pn.: belkę wiązarową oraz słup na ścianie międzynawowej wykonano z profilowanej belki stropowej; brak podwaliny dolnej na ścianie międzynawowej; podwalina górna na ścianie międzynawowej zastąpiona nową sztuką drewna na odcinku do wiązara nr 2-3; zastrzał wspierający słup na ścianie międzynawowej oraz belka wiązarowa nosi ślady zawilgocenia w postaci plam, zacieków i przebarwień; odcinek krokwi poniżej jętki dolnej zastąpiono sztuką drewna o cechach okrąglaka z nadbitkami z desek; nieco nad ścianą międzynawową dodatkowa jętka łącząca słup i krokiew, a na niej płatew wsparta dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 1-2 po stronie pn.: belka wiązarowa wykonana z profilowanej belki stropowej;
-wiązar nr 2 w partii nad nawą południową: końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stal; słup na ścianie międzynawowej wykonany częściowo z belki stropowej o dwóch profilowanych krawędziach;
-wiązar nr 2 w partii nad nawą główną: jętka dolna (nad kolebą) wykazuje silne uszkodzenie górnej powierzchni w wyniku rozkładu przez grzyby oraz działania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 2 w partii nad nawą północną: w rejonie oparcia na murze zewnętrznym rozległe uszkodzenie belki wiązarowej oraz końcówki krokwi w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; na słupie spoczywającym na ścianie międzynawowej ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 2-3 po stronie południową: belka wiązarowa ze śladami żerowania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 2-3 nad nawą główną: krokiew po stronie pn. na wysokości pomiędzy 2 i 3 jętką od dołu wykazuje wydatny ubytek przekroju;
-wiązar nr 2-3 po stronie pn.: uszkodzenie krokwi w postaci mechanicznego odłupania ok. 25% przekroju na znacznej długości;
-wiązar nr 3 w partii nad nawą południową: w rejonie oparcia na ścianie południowej korpusu nawowego końcówka krokwi oraz belki stropowej przebarwiona na kolor ciemnobrunatny, zapewne w wyniku zastosowania preparatu na bazie oleju; końcówka belki wiązarowej na ścianie zewnętrznej nosi ślady zawilgocenia w postaci plan, zacieków i przebarwień oraz wykazuje uszkodzenie w wyniku rozkładu drewna przez grzyb; słup na ścianie międzynawowej wychylony z pionu;
-wiązar nr 3 w partii nad nawą główną: znaczne ugięcie elementów poziomych;
-wiązar nr 3 w partii nad nawą pn.: na belce wiązarowej pochyły słupek na którym spoczywa dodatkowa płatew wspierająca krokiew; na słupie spoczywającym na ścianie międzynawowej ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 3-4 nad nawą główną: krokiew po stronie południowej uszkodzona na połączeniu z jętką;
-wiązar nr 3-4 nad nawą pn.: belka wiązarowa wykonana z profilowanej belki stropowej; końcówka krokwi uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; w rejonie oparcia zastrzału na belce wiązarowej skupione ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej;
-wiązar nr 4 w partii nad nawą południową: gniazdo na czop zastrzału w końcówce belki wiązarowej na ścianie południowej korpusu przedłużone w kierunku wnętrza kościoła i pozostawione bez wypełnienia;
-wiązar nr 4 w partii nad nawą główną: znaczne ugięcie elementów poziomych; zaawansowane uszkodzenie górnej powierzchni elementów poziomych takich jak: jętki oraz podwaliny słupów stolca górnego;
-wiązar nr 4 w partii nad nawą pn.: w rejonie oparcia na murze zewnętrznym belki wiązarowej i krokwi rozległy ubytek powstały na skutek rozkładu drewna przez grzyby; u podstawy zastrzału na belce wiązarowej ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew;
-wiązar nr 4-5 nad nawą główną: jętka dolna przełamana na słupie od strony południowej;
-wiązar nr 4-5 nad nawą pn.: w rejonie oparcia na murze zewnętrznym belki wiązarowej i krokwi rozległy ubytek powstały na skutek rozkładu drewna przez grzyby;
-wiązar nr 5 w partii nad nawą południową: zastrzał wspierający słup na ścianie międzynawowej o wydatnie skorodowanej powierzchni górnej;
-wiązar nr 5 w partii nad nawą główną: jętka dolna przełamana na słupie od strony południowej, zaawansowane uszkodzenie górnej powierzchni elementów poziomych takich jak: jętki oraz podwaliny słupów stolca górnego; do słupów dolnych po stronie pn. (na poziomie kolebki) wiązara nr 5 i 6 dodano nakładkę, na której wsparto podciąg wzmacniający połączenie dwóch odcinków płatwi spoczywających na dolnych stolcach;
-wiązar nr 5 w partii nad nawą pn.: w obrębie belki wiązarowej i zastrzałów nasilone ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; w rejonie oparcia na murze zewnętrznym belki wiązarowej i krokwi rozległy ubytek powstały na skutek rozkładu drewna przez grzyby; krokiew zawieszona bez powiązania z belką wiązarową; ubytek drewna belki wiązarowej częściowo wypełniony zaprawą; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew;
-wiązar nr 5-6 nad nawą południowej: powierzchnia krokwi opalona; górna powierzchnia krokwi znacznie uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyb; krokiew wzmocniono poprzez dodanie jednostronnej nakładki;
-wiązar nr 5-6 nad nawą pn.: od strony oparcia na ścianie zewnętrznej ślady zawilgocenia belki wiązarowej i krokwi w postaci plam, zacieków i przebarwień; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 6 w partii nad nawą południową słup na południowej ścianie międzynawowej znacznie osłabiony poprzez odcięcie części przekroju; słup na południowej ścianie międzynawowej wydatnie przechylony na stronę północną i zabezpieczony przed dalszym obrotem poprzez stężenie z belką wiązarową oraz rozporą i dolną jętką za pomocą kleszczy z połączeniem na śruby stal.; całkowita wielkość wychylenia na wysokości słupa wynosi 48cm; końcówka belki wiązarowej oraz krokwi w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej nosi ślady zawilgocenia w postaci plam, zacieków i przebarwień; starą krokiew wzmocniono poprzez dodanie od spodu nakładki z połączeniem na śruby stal.; w rejonie wsparcia na belce wiązarowej nakładka nie styka się z krokwiami przyjmując cechy zastrzału;
-wiązar nr 6 w partii nad nawą główną: jako wiązar na środku długości nawy głównej zaopatrzony w dodatkową jętkę pod jętką dolną; obie jętki wydatnie ugięte; ugięcie jętki dodatkowej na środku jej rozpiętości wynosi ok. 9.5cm; jętkę dolną po stronie pd. naprawiono poprzez dodanie nowej sztuki drewna z połączeniem na nakładkę prostą i śruby stal.; zaawansowane uszkodzenie górnej powierzchni elementów poziomych takich jak: jętki oraz podwaliny słupów stolca górnego; poluzowanie lub deformacja połączeń ciesielskich;
-wiązar nr 6 w partii nad nawą pn.: słup na pn. ścianie międzynawowej pocieniony poprzez wycięcie części przekroju oraz wychylony w kierunku południowym; całkowita wielkość wychylenia na wysokości słupa wynosi 9.5-10cm; połączenie jętki dolnej z krokwią po stronie pn. otwarte; w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew;
-wiązar nr 6-7 po stronie południowej: połączenie krokwi południowej z dolną jętką całkowicie otwarte;
-wiązar nr 6-7 po stronie pn.: ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej
-wiązar nr 7 w partii nad nawą południową: końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stal; na belce wiązarowej spoczywa nadciąg sięgający wiązara nr8;
-wiązar nr 7 w partii nad nawą główną: połączenie krokwi południowej z dolną jętką całkowicie otwarte;
-wiązar nr 7 w partii nad nawą pn.: na belce wiązarowej oraz zastrzałach na niej opartych nasilone ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 7 w partii nad nawą pd.: końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stal; na belce wiązarowej spoczywa nadciąg sięgający wiązara nr8;
-wiązar nr 7 w partii nad nawą główną: połączenie krokwi pd. z dolną jętką całkowicie otwarte;
-wiązar nr 7 w partii nad nawą pn.: na belce wiązarowej oraz zastrzałach na niej opartych nasilone ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew, wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 7-8 po stronie pd.: końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stalowe;
-wiązar nr 7-8 po stronie pn.: oczep górny w ścianie międzynawowej nie styka się bezpośrednio z murem;
-wiązar nr 8 w partii nad nawą pd.: końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stalowe; dolna krawędź słupa na ścianie międzynawowej w rejonie oparcia na oczepie uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyb; uszkodzenia również w obrębie oczepów;
-wiązar nr 8 w partii nad nawą główną: słup spoczywający na pd. ścianie międzynawowej pozostaje wychylony na pn. oraz wsch.; na dolnych jętkach po stronie pd. umieszczono nadciąg sięgający wiązaru nr 9, wprowadzony zapewne w celu wzmocnienia płatwi na polaczeniu jej dwóch odcinków;
-wiązar nr 8 w partii nad nawą pn.: połączenie jętki dolnej i krokwi otwarte; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew;
-wiązar nr 8-9 nad nawą pd.: krokiew wsparta za pomocą dodatkowego zastrzały spoczywającego na belce wiązarowej; ubytek drewna o gł. 2-3cm powstały w wyniku rozkładu drewna przez grzyby w obrębie całej górnej partii belki wiązarowej; rozległy ubytek przekroju belki wiązarowej powstały w wyniku rozkładu drewna przez grzyby w rejonie oparcia na ścianie zewnętrznej;
-wiązar nr 9 w partii nad nawą pd.: górna powierzchnia zastrzału wspierającego słup na ścianie międzynawowej uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyby oraz działania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 9 w partii nad nawą główną: uszkodzona krokiew po stronie pd. na poziomie pomiędzy jętka dolną oraz środkową z próbą naprawy poprzez nabicie desek na powierzchnie boczne; na dolnych jętkach po stronie pd. umieszczono nadciąg sięgający wiązaru nr 8, wprowadzony zapewne w celu wzmocnienia płatwi na połączeniu jej dwóch odcinków; rejon połączenia odcinków starej płatwi wsparto dodatkowym słupkiem spoczywającym na ryglu łączącym słupy na pd. ścianie międzynawowej;
-wiązar nr 9 w partii nad nawą pn.: połączenie jętki dolnej i krokwi poluzowane i uszkodzone; końcówka krokwi w rejonie oparcia na belce wiązarowej uszkodzona w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 9-10 w partii nad nawą pd.: jętka dolna po stronie pn. w rejonie wsparcia na płatwi stolca dolnego naprawiona poprzez dodanie dwustronnej nakładki bocznej; z połączeniem na śruby;
-wiązar nr 9- 10 w partii nad nawą pn.: zastrzał na styku z krokwią uszkodzony w wyniku rozkładu drewna przez grzyby;
-wiązar nr 10 w partii nad nawą pd.: górna powierzchnia jednego z zastrzałów wspierających słup na ścianie międzynawowej uszkodzona na głębokość 1-2cm w wyniku działania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 10 w partii nad nawą główną: jętka dolna po stronie pn. w rejonie wsparcia na płatwi stolca dolnego naprawiona poprzez dodanie dwustronnej nakładki bocznej z połączeniem na śruby; jętka dolna (nad kolebą) wykazuje silne uszkodzenie górnej powierzchni w wyniku rozkładu przez grzyby oraz działania owadów technicznych szkodników drewna;
-wiązar nr 10 w partii nad nawą pn.: uszkodzenie końcówki krokwi naprawione poprzez wstawienie fleku z nowego drewna; jeden z zastrzałów uszkodzony w wyniku rozkładu drewna przez grzyby; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 10-11 po stronie pd.: deformacja i poluzowanie połączenia z zastrzałem;
-wiązar nr 10-11 po stronie pn.: ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
-wiązar nr 11 w partii nad nawą pd.: słup na ścianie międzynawowej nosi ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna; końcówka starej krokwi zastąpiona nową sztuką drewna z połączeniem obu elementów na zakładkę prostą i śruby stal.; ślady zawilgacania w postaci plam, przebarwień i zacieków na spoczywającej na wiązarze nr 11 krokwi koszowej;
-wiązar nr 11 w partii nad nawą główną: jętka dolna po stronie pn. w rejonie wsparcia na płatwi stolca dolnego naprawiona poprzez dodanie dwustronnej nakładki bocznej; jętka dolna (nad kolebą) wykazuje silne uszkodzenie górnej powierzchni w wyniku rozkładu przez grzyby oraz działania owadów technicznych szkodników drewna
-wiązar nr 11 w partii nad nawą pn.: ślady żerowania owadów technicznych szkodników drewna w postaci mączki drzewnej; wiązar wzmocniony przez dodanie płatwi wspierającej krokiew, wspartej dodatkowo na słupie spoczywającym na belce wiązarowej;
Stan techniczny omawianej partii więźby określono jako awaryjny.
Najbardziej spektakularnym przejawem awarii ustroju konstrukcyjnego dachu w omawianym rejonie pozostaje zwichrowanie całości oraz deformacja wiązara nr 6 z wychyleniem z pionu słupa stolca południowego aż o 48cm przy długości słupa 5,22m. Deformacji tej starano się przeciwdziałać poprzez stężenie wiązara za pomocą kleszczy obejmujących przekątniowo: wychylony słup, rozporę i jętką dolną oraz belkę wiązarową spoczywającą na murach nawy południowej. Jednak tak wydatna deformacja nie mogła jak się wydaje powstać w wyniku awarii samej więźby i jej źródeł upatrywano raczej w obrębie murowanej konstrukcji ścian międzynawowych.
W toku dalszych oględzin stwierdzono:
-mur nad podwalinami stolców spoczywających na ścianach międzynawowych wzniesiono niedbale z cegły i kształtki ceramicznej bez wypełnienia zaprawą przestrzeni nad i częściowo za podwalinami;
-u postawy sklepienia zamontowano ściągi stalowe zakotwione w murze bezpośrednio nad podwalinami stolców więźby;
-w celu osadzenia płaskownika stalowego służącego do zakotwienia ściągu spinającego sklepienie kolebkowe nad nawą główną bezpośrednio na wschód od wiązara nr 6 podwaliny stolca ociosano [il.08,09]
[il.8] Południowa ściana międzynawowa od strony poddasza; widoczne podrąbanie podwalin stolec wiązara nr 6 umożliwiające osadzenie płaskownika kotwiącego; stan z 2013r.;fot.M.Płotkowiak
[il.9] Południowa ściana międzynawowa od strony poddasza; widoczne podrąbanie podwalin stolca wiązara nr 6 umożliwiające osadzenie płaskownika kotwiącego; stan z 2013r.;fot.M.Płotkowiak
-mur północnej ściany międzynawowej na odcinku pomiędzy wiązarami nr 6.7,8, 9, 10, 11 uległ rozszczepieniu z oddzieleniem się warstwy muru o gr. ok. 30cm od strony pn. bezpośrednio pod podwaliną belek wiązarowych; wysokość warstwy oddzielonej nie mniejsza niż 54cm; warstwa odspojona pozostaje wychylona z pionu oraz przemieszczona w poziomie [il.05]
[il.5] Północna ściana międzynawowa od strony poddasza; widoczne rozwarstwienie muru; stan z 2013r.;fot.M.Płotkowiak
-wzdłuż zewnętrznej ściany pn. korpusu nawowego wydatna szczelina pomiędzy krawędzią wysklepek oraz licem ściany od strony wnętrza budynku; rozwarcie szczeliny ok. 6+7cm, co przy założeniu grubości tarczy opary sklepiennej o wielkości 1/2 cegły daje oparcie wysklepek na głębokości zaledwie 6+7cm [il.06,07];
[il.6] Sklepienie nad nawą pn. korpusu nawowego; widoczna szczelina pomiędzy krawędzią wysklepki i pn. ściany zewnętrznej; stan z 2013r.;fot.M.Płotkowiak
[il.7] Sklepienie nad nawą pn. korpusu nawowego; widoczna szczelina pomiędzy krawędzią wysklepki i pn. ściany zewnętrznej; stan z 2013r.;fot.M.Płotkowiak
Powyższe spostrzeżenia pozwalają sformułować hipotetyczny ciąg wydarzeń prowadzących do powstania zaobserwowanego stanu sklepienia korpusu nawowego. Zagadnienie leżące u jego podstaw stanowią okoliczności podrąbania podwalin stolców więźby dachowej w celu zakotwienia ściągów wprowadzonych u podstawy sklepienia kolebkowego nawy głównej.
Ściągi osadzano bez wątpienia w istniejącym już murze nadmurowanym na ścianach międzynawowych, na których spoczywała już więźba dachowa. W przypadku wykonawstwa ściągu równocześnie z nadbudową ścian międzynawowych lico ściany oraz lokalizację ściągu ustalono by zapewne racjonalnie, to jest w sposób pozwalający osadzić płaskownik kotwiący bez żadnych kłopotów.
Pierwszy etap interwencji, która miała przeciwdziałać rozporowi sklepienia kolebkowego było więc dociążenia jego podstawy poprzez pospieszne, a więc niedbałe nadbudowanie z podręcznego materiału murów na ścianach międzynawowych.
Wydaje się, iż zabieg nie przyniósł oczekiwanego efektu, wobec czego podjęto decyzję o założeniu u podstawy sklepienia ściągów stalowych. Mur u podstawy sklepienia przebito lub przewiercono, osadzono w nim ściągi, a w oczku na ich zakończeniu należało osadzić pionowo odcinek płaskownika, który miał stanowić element kotwiący. Czy tylko źle wymierzono długość ściągu, czy też sklepienie osiadło rozpierając swoja podstawę, trudno dziś jednoznacznie rozstrzygnąć. Jednak w kilku przypadkach w celu osadzenia płaskownika kotwiącego niezbędne okazało się podkucie muru i podrąbanie podwalin więźby dachowej [il.08,09].
Właśnie ta ostatnia okoliczność wskazuje wyraźnie na ratunkowy, improwizowany charakterem robót.
Należy więc założyć, iż awaria sklepienia i wspierających je ścian miała charakter bardzo dynamiczny i zabiegi mu przeciwdziałające musiano wykonywać bardzo szybko.
Ponieważ za racjonalny cel nagłego nadmurowania ścian międzynawowych oraz wprowadzenia ściągów u podstawy sklepienia kolebkowego uznać można jedynie zamiar przeciwdziałania i w dalszej kolejności przejęcia rozporu, należy sądzić, iż po wzniesieniu sklepienia kolebkowego pod wpływem sił poziomych przekazywanych ze sklepienia na ściany doszło do obrotu tych ostatnich i awarii sklepienia, którym próbowano przeciwdziałać początkowo przez dociążenie podstawy sklepienia za pomocą nadbudowanej ścian międzynawowych, a gdy zabieg ten okazał się nie dość skuteczny poprzez spięcie podstawy sklepienia rzędem ściągów.
W połączeniu ze zaobserwowanym rozwarstwieniem północnej ściany międzynawowej oraz przejawami zsuwania się wysklepek z tarcz opór sklepiennych nawy północnej można już mówić o rozległej awarii wywołanej siłami poziomymi, której W przeszłości uległa konstrukcji ścian niemal całego korpusu nawowego. Jej przejawem pozostaje również wydatne wychylenie z pionu zlokalizowanych po stronie północnej ściany zewnętrznej oraz międzynawowej korpusu z pojedynczym filarem międzynawowym wychylonym z pionu aż o 34cm [il.03, 04]
[il.4] Północna ściana międzynawowa od strony nawy głównej; widoczny filar międzynawowy odchylony od pionu o 34cm; stan z 2013r.; fot.M.Płotkowiak
W tym miejscu należy przypomnieć, iż w obrębie korpusu nawowego katastrofy sklepień miały miejsce trzykrotnie w latach 1532, 1596 oraz 1823 lub 1829. Katastrofy sklepień mogą być potencjalnie uwarunkowane niezadowalającą wytrzymałością elementów samego sklepienia lub ustrojów je wspierających. W omawianym przypadku ostateczną formę kościołowi średniowiecznemu nadano poprzez rozbudowę obiektu mniejszego i znacznie niższego, a więc być może o konstrukcji posadowienia nieprzystosowanej do przenoszenia zwiększonych obciążeń. Stąd kolejne katastrofy mogą być kojarzone właśnie z niezadowalającą formą konstrukcji posadowienia w okolicznościach powstałych po rozbudowie pierwotnego kościoła. Ostatnia katastrofa z pierwszej poł. XIX w. stanowi przyczynę zastąpienia zawalonych sklepień o formie późnośredniowiecznej za pomocą kolebki o przekroju eliptycznym. O ostrożności budowniczych, którzy co najmniej częściowo rozumieli mechanizm prowadzący do kolejnych katastrof, świadczy sam kształt nowego sklepienia, bowiem w celu redukcji rozporu nadano mu bezpieczniejszy statycznie przekrój eliptyczny.
Jednak nawet niezależnie od wskazanych powyżej przesłanek, przyczyn tak wydatnych deformacji konstrukcji murowanych jak zaobserwowane w kościele pw. Św.]akuba w Ośnie upatruje się zazwyczaj w wadach konstrukcji posadowienia lub cechach budowy podłoża gruntowego. Wobec tego w marcu 2013r. przeprowadzono kompleksowe badania konstrukcji posadowienia oraz budowy podłoża gruntowego na których spoczywają ściany korpusu nawowego i prezbiterium. Podłoże gruntowe przebadano do głębokości: 21m z zastosowaniem sondowania statycznego sondą CPTU (łącznie 194mb) oraz 10m poprzez wiercenia badawcze (łącznie 40mb). Dodatkowo wykonano 9 odkrywek przy ścianach oraz filarach międzynawowych.
Stwierdzono co następuje:
-w podłożu do głębokości 21m p.p.pt. zalegają plejstoceńskie osady polodowcowe w postaci piasków drobnych na pograniczu z pylastymi, piasków drobnych, średnich oraz średnich na pograniczu z piaskami grubymi
– w/w grunty pozostają w większości stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym, jednak lokalnie w strefie przy powierzchni terenu oraz ok. 4+6m p.p.t. w stanie rozluźnionym [il.10-12: strefę gruntów w stanie rozluźnionym oznaczono kolorem czerwonym]
[il.10] Budowa podłoża gruntowego pod częścią wsch. prezbiterium; kolorem czerwonym zaznaczono warstwy piasków rozluźnionych o ID=0,25-0.40;
wg Dokumentacji badań podłoża gruntowego kościół parafialny w Ośnie Lubuskim, GT PROJEKT Sp. Z o.o. Spółka komandytowa, oprac.: mgr inż.P.Łęcki, mgr inż.Ł.Morawski, mgr inż.M.Nowak, mgr M.Różański, dr M.Troć, Swadzim, marzec 2013r. oprac. M.Płotkowiak
[il.11] Budowa podłoża gruntowego pod częścią zach. prezbiterium; kolorem czerwonym zaznaczono warstwy piasków rozluźnionych o ID=0,25-0.40;
wg Dokumentacji badań podłoża gruntowego kościół parafialny w Ośnie Lubuskim, GT PROJEKT Sp. Z o.o. Spółka komandytowa, oprac.: mgr inż.P.Łęcki, mgr inż.Ł.Morawski, mgr inż.M.Nowak, mgr M.Różański, dr M.Troć, Swadzim, marzec 2013r. oprac. M.Płotkowiak
[il.12] Budowa podłoża gruntowego pod korpusem nawowym; kolorem czerwonym zaznaczono warstwy piasków rozluźnionych o ID=0,25-0.40;
wg Dokumentacji badań podłoża gruntowego kościół parafialny w Ośnie Lubuskim, GT PROJEKT Sp. Z o.o. Spółka komandytowa, oprac.: mgr inż.P.Łęcki, mgr inż.Ł.Morawski, mgr inż.M.Nowak, mgr M.Różański, dr M.Troć, Swadzim, marzec 2013r. oprac. M.Płotkowiak
-zachodnią ścianę szczytową korpusu nawowego, co najmniej częściowo posadowiono na nasypach powstałych w wyniku działalności człowieka
-warunki wodne są korzystne: poziom wody gruntowej występuje ok. 3.5+6.5 p.p.t. to jest znacznie poniżej fundamentów korpusu nawowego i wieży
-ściany korpusu nawowego posadowiono na gruncie za pośrednictwem ław fundamentowych murowanych z surowego i poddanego obróbce kamienia spojonego zaprawą wapienną spoczywających na gruncie za pośrednictwem luźnego (bez spojenia zaprawą) narzutu z kamienia polnego
-filary międzynawowe posadowiono na gruncie za pośrednictwem stóp fundamentowych o analogicznej konstrukcji
-głębokość posadowienia fundamentów nie przekracza ok. 1.2m p.p.t. i podkreślono iż jest to posadowienie relatywnie płytkie
-grubość luźnego narzutu kamiennego pod fundamentami waha się w granicach 0.90+2.60m
Jako główną przyczynę złego stanu technicznego obiektu wskazano jednoznacznie wadliwe (zbyt płytkie) posadowienie ścian i filarów oraz wady konstrukcyjne budynku polegające na braku elementów mogących przeciwstawić się siłom poziomym. Natomiast znaczenie wpływu niekorzystnych warunków budowy podłoża gruntowego zasadniczo wykluczono.
W opinii autora niniejszej wypowiedzi, wyniki badania konstrukcji posadowienia oraz budowy podłoża gruntowego w pełni potwierdziły wnioski wysnute na podstawie spostrzeżeń dokonanych w trakcie oględzin budynku to jest, iż przyczynę wad i usterek ustroi konstrukcyjnych kościoła pw. Św. Jakuba w Ośnie Lubuskim stanowi niezadowalająca forma konstrukcji posadowienia ścian i filarów korpusu nawowego oraz ścian obwodowych wieży. Przyczyną powstanie takiej sytuacji była, co najmniej częściowo, rozbudowa pierwotnego, mniejszego kościoła z wydatną nadbudową jednak bez interwencji W obrębie konstrukcji posadowienia. W rezultacie fundamenty były przystosowane do obciążeń konstrukcją pierwotnego kościoła oraz nie były i nie są przystosowane do obciążeń przekazywanych przez ustroje konstrukcyjne rozbudowanego i istniejącego do dziś kościoła.
Jednocześnie w opinii autora nie wolno pomijać wpływu na pracę ustroi konstrukcyjnych kościoła obecności w podłożu rozluźnionych warstw gruntu. Ich występowanie w osi podłużnej kościoła oraz lokalizacja pod posadowieniem północnej nawy korpusu nawowego, a szczególnie pod ścianą północą, ścianą międzynawową wiąże się bowiem logicznie ze strefą najbardziej wydatnych i spektakularnych deformacji konstrukcji murowej.
Dr inż. arch. Maciej Płotkowiak
(Uniwersytet Technologiczny Szczecin)
Powiązane artykóły:
Pierwszy etap robót zabezpieczających wieżę kościoła p.w. św. Jakuba Apostoła w Ośnie Lubuskiem przed katastrofą budowlaną
Źródło:
Colloquia Lubuskie. Wokół tradycji Ośna i dawnego Biskupstwa Lubuskiego, red. M. Golemski, Ośno Lubuskie 2013